Jednog poslijepodneva krajem februara 2021., Priština, glavni grad Kosova, je registrovala vrijednost Indeksa kvaliteta vazduha (AQI) od 298 čime je prestigla Lahor u Pakstanu, Ulaanbaatar u Mongoliji i skoro 100 drugih gradova na švicarskoj internet stranici IQAir čime je zaradila nezavidno pozicioniranje kao grad sa najgorim kvalitetom vazduha među većim gradovima na planeti u tom trenutku.  Tog istog dana, glavni gradovi Bosne i Hercegovine, Sjeverne Makedonije i Srbije su svi registrovali vrijednosti Indeksa kvaliteta vazduha (AQI) između 165 i 214, a te se vrijednosti smatraju ili kao „nezdrave“ ili „vrlo nezdrave“.

Građani Sarajeva, Skoplja, Beograda i mnogih drugih gradova širom Zapadnog Balkana često udišu jedan od najzagađenijih vazduha u svijetu, naročito tokom zimskih mjeseci, kada zagađujuće materije iz termoelektrana na ugalj, postrojenja za grijanje domaćinstava, vozila, industrije i drugih izvora zatamne sunce, zagađuju životnu sredinu i stvaraju opasne uslove za disanje.  Sa 175 smrtnih slučajeva na 100.000 ljudi u 2019. godini, Srbija je na vrhu liste stope smrtnosni od zagađenja među evropskim zemljama i zauzela je 9. mjesto na globalnoj listi – ispred Indije.

Kako negativni uticaji zagađenja nastavljaju da se povećavaju u regionu, kreatori javnih politika nastavljaju da istražuju višestruke pristupe za prevazilaženje zdravstvenih, ekoloških i ekonomskih uticaja ovih izazova.

„Svi smo mi jako svjesni šta se može uraditi“, kaže Rijad Tikveša, predsjednik Udruženja za zaštitu i unaprijeđenje okoliša, priorode i zdravlja “Ekotim” iz Bosne i Hercegovine.

Prema Tikveši, postoje tri osnovne preporuke za kreatore javne politike: „Smanjenje emisija, smanjenje emisija, smanjenje emisija.“

„Postoje tri osnovna smjera djelovanja“, nastavlja Tikveša, „moraju se smanjiti emisije iz ložišta, smanjiti emisije iz transporta i mora se povesti računa o novim energetskim objektima – s tim da ovo posljednje znači postepeno zatvaranje postojećih postrojenja koja proizvode i troše velike količine uglja i izvor su ogromnog zagađenja.“

Pored negativnog uticaja emisija na životnu sredinu na Zapadnom Balkanu, ove zagađujuće materije su i skupe i smrtonosne.  Emisije koje potiču od grijanja, elektrana i toplana, ložišta na čvrsto gorivo i drugih izvora zajedno proizvode čestične materije (PM) koje se mogu udahnuti kada im je promjer manji od 10 mikrona. Izloženost česticama PM 2,5 je posebno opasno po zdravlje, jer ove čestice mogu pronaći svoj put duboko u pluća i krvotok.  Procjenjuje se da u Bosni i Hercegovini svake godine prerano umre 3.300 ljudi  zbog izloženosti zagađenju vazduha česticama PM 2,5.  Takođe se procenjuje da je broj umrlih u Sjevernoj Makedoniji 1.600, a na Kosovu 760.

Zagađenje vazduha ostaje vodeći faktor ekološkog rizika koji najviše doprinosi ukupnom broju smrtnih slučajeva i invaliditeta na Zapadnom Balkanu. Pored toga, procijenjeni godišnji ekonomski troškovi povezani sa zdravstvenom štetom od ovog zagađenja zapanjujući su i u 2016. iznosili su u prosjeku 240 miliona USD na Kosovu (3,6% BDP-a), 750 miliona USD u Sjevernoj Makedoniji (6,9% BDP-a) i 1,38 milijardi USD u Bosni i Hercegovini ( 8,2% BDP-a).

Zdravstveni i ekonomski izazovi koji sa sobom nose toksične čestice su pogoršani i sa drugim zagađujućim materijama koje degradiraju kvalitetu vazduha, doprinose emisiji gasova staklene bašte i negativno utiču na kvalitetu života svakog pojedinca koji živi na Zapadnom Balkanu.  Prepoznajući ove rastuće izazove, zvaničnici Zapadnog Balkana su ambiciozno objavili namjeru da sarađuju na ostvarenju cilja karbonski neutralne Evrope do 2050., kako je istaknuto u zajedničkoj deklaraciji u novembru 2020. godine, a Svjetska banka ostaje posvećena podržavanju ovog cilja.

Ova podrška uključuje sprovođenje projekata namijenjenih suočavanju sa izazovima zagađenja vazduha, na osnovu analize sprovedene za potrebe boljeg razumijevanja problema koji može biti temelj dizajna intervencija kako bi se maksimalno povećala njihova učinkovitost za smanjenje emisija, poboljšavajući tako ishode u zdravstvu i smanjujući ekonomske uticaje zagađenja vazduha.

Tokom posljednjih petnaest godina, Svjetska banka je uložila više od 250 miliona dolara za poboljšanje energetske efikasnosti i smanjenje zagađenja vazduha i emisija gasova staklene bašte u cijelom regionu – uključujući inicijative za smanjenje ukupne potražnje za grijanjem, zamjenu zastarjelih kotlova za ogrjev na drva i ugalj, kao i povećanje upotrebe efikasnijeg osvjetljenja.

Projekti u Bosni i Hercegovini, u Crnoj Gori, na Kosovu, Sjevernoj Makedoniji i Srbiji su bili ključni u pomaganju kod smanjenja potrošnje energije i upotrebe fosilnih goriva u zgradama – povećavajući energetsku efikasnost i smanjujući lokalne i globalne emisije u cijelom regionu.  Na Kosovu se očekuje da će ovaj rad stvoriti uštedu energije koje su ekvivalentne oko 15% godišnje potražnje zemlje za električnom energijom.  U Bosni i Hercegovini, mjere energetske efikasnosti pomažu kod demonstriranja velikog potencijala za uštedu energije i sa njom povezanih koristi koje se mogu ostvariti unaprjeđenjem javnih objekata – s doživotnom uštedom energije i ugljika u 61 obnovljenoj zgradi, za koje se procjenjuje da su jednake uklanjanju 80.000 automobila iz saobraćaja.

U narednom periodu, Svjetska banka će nastaviti da pomaže zemljama Zapadnog Balkana da njihove ekonomije pređu na zelene tehnologije kroz ulaganje u čiste izvore energije, pomažući u zatvanju rudnika koji su veliki zagađivači na način koji je ekološki i društveno odgovoran i pomažući u povećanju energetske efikasnosti i smanjenju karbonskog otiska njihovih ekonomija.  Ovaj rad uključuje novu studiju o održivosti grijanja u Bosni i Hercegovini, na Kosovu i u Sjevernoj Makedoniji, koja je koncipirana kako bi pomogla vladama da identifikuju održive alternative za zamjenu visoko zagađujućih sistema, uz istovremenu analizu javnih politika i regulatorne reforme za promociju održivog grijanja i utvrđivanje mehanizama za finansiranje kako bi se pomoglo stambenom sektoru da pređe na održivije opcije.  Iako je izazovna, ova agenda za pročišćavanje i dekarbonizaciju za sektor grijanja u zemljama ima potencijal da bude jedna od najučinkovitijih i najisplativijih intervencija u ovoj oblasti.

Prelazak ekonomija Zapadnog Balkana na zelene tehnologije omogućiće svim građanima ekonomski prosperitet, ali i čist vazduh i čistu vodu za piće – trostruka pobjeda za poboljšanje životnog standarda, unaprijeđenje zdravlja i stvaranje održivog rasta ka čistijoj i zdravijoj budućnosti.